पुणे प्रतिनिधी :
दि. १७ सप्टेंबर २०२२
जाणून घ्या पुण्यातील पर्वती टेकडीविषयी!
पुण्यातील अनेक ऐतिहासिक स्थळांपैकी एक असलेली ही एक टेकडी. पर्वती ही महाराष्ट्रातील पुणे शहराच्या आग्नेय दिशेस उभी असलेली टेकडी आहे. पुण्याच्या अनेक भागांतून ती दृष्टीस पडते. हिच्या माथ्याची समुद्रसपाटीपासूनची उंची सुमारे ६४० मीटर (२१०० फूट) आहे. या टेकडीवर बरेच पुणेकर सकाळ संध्याकाळ व्यायामासाठी येतात. पर्वतीला एकूण 103 पायर्‍या आहेत, ज्या भव्य अश्या नौबतखान्याजवळ येऊन थांबतात. या टेकडीवर आपल्याला पेशवे संग्रहालय पाहायला मिळते. याशिवाय इथे आणखी चार मंदिरं आणि श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांची समाधीही आपल्याला दिसते.
पानीपतच्या तिसर्‍या युद्धाच्या आधीपर्यंत ही पर्वती टेकडी पेशव्यांच्या फेरफटका मारण्याची तसेच आराम करण्याची जागा होती. सध्या या जागेची देखभाल श्री देवदेवेश्वर संस्थांनातर्फे केली जाते. पर्वती परिसरात स्वच्छतेची विशेष काळजी घेतली जाते.
पेशवे संग्रहालयात प्रवेश करण्यासाठी रु. 10 चे नाममात्र शुल्क आकारले जाते. पेशवेकालीन वास्तूची प्रतिकृती आपल्याला इथे पाहायला मिळते. या संग्रहालयात पेशवेकालीन वस्तु आणि छायाचित्रांचा उत्तम संग्रह पाहायला मिळतो. इथे जवळ जवळ सर्व पेशव्यांची छायाचित्रे लावलेली आहेत.
दुसर्‍या मजल्यावर समोरच लाकडामध्ये कोरलेली गणपतीची मूर्ती आणि मखर आहे. त्या काळातल्या मुद्रा, नाणी तसेच वस्तूंचा संग्रह याठिकाणी आहे. या वस्तू पाहून आपल्याला पेशव्यांच्या समृद्धीचा, श्रीमंतीचा अंदाज येऊ शकतो.
संग्रहालयाच्या मागील बाजूस श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांची समाधी आहे. येथेच नानासाहेबांनी आपला अखेरचा श्वास घेतला. समोरच नानासाहेब पेशव्यांची तसबीर ठेवलेली दिसते.
आता आपण पर्वती टेकडीवरील देवदेवेश्वर मंदिराविषयी जाणून घेऊया!
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे नातू छत्रपती शाहू महाराज आणि श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांचे घनिष्ट संबंध होते. छत्रपती शाहू महाराजांच्या मृत्यूनंतर नानासाहेब पेशव्यांना अतीव दुःख झाले. त्यांनी छत्रपती शाहूंच्या खडावा आणि भगवान शिव यांची मूर्ती सातार्‍याहून इथे आणल्या. खडावा नानासाहेबांच्या समाधीस्थळापाशी ठेवण्यात आल्या आहेत आणि भगवान शंकरांच्या मूर्तीची स्थापना येथील देवदेवेश्वर मंदिरात केली आहे. श्रीमंत नानासाहेबांनी आपल्या आई काशीबाई यांचा नवस पूर्ण करण्यासाठी या मंदिराची स्थापना केली. मराठा साम्राज्याचे पंतप्रधान असलेल्या नानासाहेब पेशवे यांनी तावरे पाटील यांच्या कडून जमीन घेऊन देवदेवेश्वर मंदिर बांधून घेतले. २३ एप्रिल, इ.स. १७४९ रोजी हे मंदिर उभे राहिले. काशीबाईंचा डावा पाय दुखावलेला होता. तो बरा होण्यासाठी त्यांनी हा नवस बोलला होता. कार्तिक महिन्यातील त्रिपुरीपौर्णिमेदिवशी म्हणजे नोव्हेंबरमध्ये दर्शनासाठी येथे गर्दी होते. तसेच श्रावणात सोमवारी या ठिकाणी प्रचंड गर्दी असते. 22 मार्च व 23 सप्टेंबरला सूर्यकिरणे येथील पिंडीवर अगदी काही काळापुरती पडतात. हे दृश्य पाहाण्यासाठीही बरीच गर्दी होते.
पर्वतीवर देवदेवेश्वराच्या मुख्य मंदिराशिवाय कार्तिकेय, विष्णू, विठ्ठल-रुक्मिणी इत्यादी दैवतांची मंदिरे आहेत. यांपैकी कार्तिकस्वामी मंदिर, श्रीविष्णू मंदिर, होमशाळा इत्यादी इमारती देवदेवेश्वर मंदिरानंतरच्या काळात बांधल्या गेल्या.
मंदिर परिसरातील चौकोनी बैठकीच्या चार कोपऱ्यात चार लहान मंदिरे आहेत ती सूर्यदेव (आग्नेय), गणेश (नैर्ऋत्य), अंबाबाई (वायव्य) आणि विष्णू (ईशान्य) यांना समर्पित आहेत. इस १७६६ मध्ये माधवराव पेशव्यांनी शिव पंचायतन विकसित केले, ज्याच्यात ही चार लहान मंदिरे आणि एक मुख्य मंदिर यांचा समावेश होतो. मंदिरात भगवान शंकर, पार्वती आणि गणेश यांच्या धातूच्या मूर्ती आहेत. त्या तीन मूर्ती १७४९ मध्ये मुळात सोन्याच्या बनवलेल्या होत्या; १९३२ मध्ये त्या चोरीला गेल्या व त्याजागी त्याच्या हुबेहूब दुसऱ्या अन्य धातूच्या मूर्ती ठेवल्या गेल्या. मुख्य मंदिराच्या पश्चिमेला भगवान कार्तिक स्वामींचे मंदिर आहे. तिथे महिलांना प्रवेश वर्ज्य आहे.
पर्वती टेकडीवरून पुण्याचे मनोहारी दृश्य पाहाणे, शहराचे वेगवेगळे भाग ओळखण्याचा प्रयत्न करणे हेसुद्धा मनाला आनंद देणारे ठरते. इथून समोरच झाडांच्या मधून सारसबागेतील गणेश मंदिर दृष्टीस पडते. या टेकडीवरून महानगरपालिका भवनासामोरील डौलाने फडकणारा आपला राष्ट्रध्वज, नेहरू स्टेडीयम, स्वारगेट फ्लायओव्हर तसेच शहरातील विविध भाग पाहाता येतात.
पुण्यात आपण आल्यावर पर्वतीला भेट दिल्याशिवाय आपली पुणे भेट अर्धवट राहिल्यासारखे आपल्याला वाटल्यावाचून राहाणार नाही.
